Warunkiem pobożnego i dokładnego wykonywania czynności liturgicznych – w tym przypadku wygłoszenia, także przygotowania komentarza – jest przede wszystkim umiłowanie liturgii oraz staranna formacja osoby komentatora w myśl KL 29: „Należy więc starannie wychowywać te osoby w duchu liturgii oraz przygotowywać do odpowiedniego i zgodnego z przepisami wykonywania przypadających każdemu czynności.”

1. Kto może spełniać tę posługę?

Osób mogących być komentatorami jest wiele. Niezależnie od tego, kto spełnia tę posługę, osoba ta powinna być odpowiednio do tego przygotowana. Kapłan (celebrans) zawsze może wypowiadać zachęty, wskazówki, pouczenia wprowadzających wiernych w liturgię i jej części; może zlecić wykonanie komentarza innym kompetentnym osobom, tj.:

- innemu kapłanowi;

- diakonowi;

- komentatorowi (kobiecie lub mężczyźnie);

- katechetce – ks. Stanisław Szczepaniec proponuje połączenie posługi komentatorki i katechetki: Połączenie jednej i drugiej posługi wzbogaciłoby obydwie funkcje. Komentatorka otrzymałaby potrzebne jej zaplecze teologiczne, zdobywając je w studium katechetycznym, katechetka natomiast otrzymałaby konkretną posługę w liturgii.

Według ks. Franciszka Blachnickiego funkcja komentatora jest funkcją liturgiczną wykonywaną poza prezbiterium i dlatego może być zlecona niewiastom (por. OWMR 70). Przekazując tę funkcję zasadniczo dziewczętom, zapewniamy im funkcję równorzędną i paralelną w zgromadzeniu liturgicznym do funkcji lektora, a zarazem bardziej odpowiadającą właściwościom ich psychiki. Zachowując przy tym podział funkcji między chłopcami (lektorzy) a dziewczętami (komentatorki) zapewniamy większe bogactwo form służby liturgicznej w zgromadzeniu i większe uaktywnienie uczestników.

Krajowe Duszpasterstwo Służby Liturgicznej, podając pełny podział posług między żeński i męski zespół liturgiczny, przyjmuje zasadę, aby funkcje poza prezbiterium zlecać dziewczętom. Tak też w diecezji zielonogórsko–gorzowskiej, jak i w innych diecezjach Polski, posługę komentatora pełnią prawie zawsze kobiety. Dlatego w dalszej części pracy zrezygnuję z określenia „komentator” na rzecz „komentatorki”, co bardziej oddaje rzeczywistość pełnionych posług poza prezbiterium w Polsce.

2. Rola komentatorki w zgromadzeniu liturgicznym

Rolę komentatorki w zgromadzeniu liturgicznym określa OWMR w punkcie 68: Komentator, który za pomocą objaśnień i pewnych pouczeń wprowadza wiernych w liturgię i przygotowuje ich do lepszego jej zrozumienia. Określa także Instrukcja o muzyce sakralnej i liturgii z 3. września 1958 r.: „Czynny udział wiernych, zwłaszcza we Mszy Świętej i w niektórych czynnościach liturgicznych bardziej zawiłych, łatwiej będzie osiągnąć, jeżeli wystąpi jakiś komentator, który by w odpowiedniej chwili kilku słowami objaśnił same obrzędy, modlitwy i czytania celebransa lub posługujących, a przy tym kierował zewnętrznym uczestnictwem wiernych, ich odpowiedziami, modlitwami i śpiewem.”

Funkcja komentatorki jest dialogiczna względem posługi lektora. Komentatorka powinna pomóc uczestnikom liturgii w osobowym, wewnętrznym spotkaniu z Chrystusem, który przychodzi w słowie, sakramencie i we wspólnocie Kościoła. Komentatorka przez odczytanie komentarza kieruje uwagę i czujność na mające nastąpić wydarzenie w ramach liturgii. Powinna wzywać do aktualizowania postaw wewnętrznych. Świadczy to o tym, iż komentatorka powinna czuć się pokornym sługą dialogu i spotkania z Bogiem. Dziewczęta są więc, ze względu na właściwości swojej natury, jakby predysponowane do wykonywania tej posługi.

Istota komentarza liturgicznego

1. Co to jest komentarz?

W dokumentach liturgicznych nie pojawia się słowo „komentarz”, raczej bowiem stosuje się opis, czym jest komentarz liturgiczny. To, co potocznie nazywa się komentarzem, dokumenty określają jako krótkie zachęty, uwagi, pouczenia, wskazówki, wprowadzenia, wyjaśnienia.

Owe zachęty są więc krótkimi wystąpieniami, które ożywiają uwagę, wzywają zgromadzenie do zajęcia pewnej postawy wewnętrznej, podają głęboki sens modlitwy lub gestu, jaki ma zostać spełniony, ukierunkowują ducha wiernych przed czytaniem biblijnym.

2. Cel komentarza

Komentarz liturgiczny powinien:

• - prowadzić wiernych do autentycznego, świadomego, czynnego, pełnego oraz owocnego uczestnictwa w liturgii;
• - budzić wewnętrzną postawę wiary i dobrej woli, prowadzić do prawdziwie chrześcijańskiego życia;
• - służyć obrzędowi, aby go nie przerywać ani nie ukrywać, lecz uwydatniać. Powinien wprowadzić wiernego w modlitwę celebransa, a nie odciągać go od niej;
• - odnosić się do Słowa Bożego i przyczyniać się do zwiększenia jego skuteczności;
• - jednoczyć wiernych w jedną wspólnotę;
• - wyjaśnić znaki, symbole, gesty, postawy, procesje liturgiczne, aby prowadzić wiernych do pełnego uczestnictwa w liturgii ze zrozumieniem;
• - jeżeli wymaga tego sytuacja, powinien kierować zewnętrznym uczestnictwem wiernych w bardzo licznym zgromadzeniu poprzez podanie nieodzownych uwag organizacyjnych i porządkowych;
• - kierować uwagę wiernych na treść pieśni, która jest integralną częścią liturgii – komentarz powinien zachęcić do włączenia się we wspólny śpiew.

3. Podział komentarzy

Wyżej wymienione cele sugerują tym samym podział komentarzy. Można wyodrębnić wiele podziałów, które wynikają przede wszystkim z cech komentarza i jego celów:

       a. Podział komentarzy ze względu na cel:

• - inicjacyjny – wyjaśnia znaki, symbole gesty, postawy, procesje liturgiczne;
• - biblijny – wskazuje przewodnią myśl czytań, wyjaśniają skomplikowane i zawiłe wyrażenia Pisma Świętego, ukazują krótko kontekst historyczny;
• - do pieśni – zachęca do włączenia się we wspólny śpiew, pomaga uchwycić związek śpiewu z daną czynnością liturgiczną (np. pieśń podczas procesji z darami), może stanowić rodzaj medytacyjnych odstępów między kolejnymi pieśniami;11
• - jednoczący – ma na celu zjednoczenie wiernych we wspólnotę eucharystyczną, ukazanie stosunku danej części liturgii do całości.

       b. Podział komentarzy ze względu na osobę wykonującą:

• - wypowiadany przez kapłana – głównego celebransa;
• - wypowiadany przez innego kapłana, który może również celebrować Mszę św., jednak nie zawsze, np. gdy liturgii przewodniczy ks. biskup. W tym wypadku komentatorem będzie ks. proboszcz, gospodarz danej świątyni, który w ramach swego wprowadzenia przywita go i powierzy mu przewodniczenie Eucharystii;
• - wypowiadany przez diakona;
• - wypowiadany przez komentatorkę.

       c. Podział komentarzy ze względu na to, dla kogo jest przeznaczony:

• - dla dzieci – jest bardziej bezpośredni, „cieplejszy”;
• - dla młodzieży;
• - dla przeżywających rekolekcje;
• - dla chorych i cierpiących;
• - ogólny etc.

       d. Podział komentarzy za względu na miejsce występowania:

• - podczas Mszy św.;
• - poza Mszą św. – komentarze mogę występować podczas Liturgii Godzin oraz przy obrzędach sakramentów i sakramentaliów.

4. Komentarze do różnych momentów Mszy Św.

1. Przed Mszą św. – wprowadza w myśl przewodnią liturgii danego dnia; może wyjaśniać znaczenie procesji wejścia i znaków jej towarzyszących (postawa stojąca, pieśń na wejście, ucałowanie i okadzenie ołtarza, pozdrowienie kapłańskie). Wygłasza go komentatorka.
2. Wprowadzenie do liturgii dnia – wygłaszany jest w celu zawiązania wspólnoty eucharystycznej, wprowadzenia w myśl dnia, uroczystości, okresu liturgicznego. Wygłaszany jest zawsze przez kapłana zasadniczo wtedy, gdy nie ma komentarza przed Mszą św.
3. Do aktu pokuty – wprowadza do rachunku sumienia, żalu za grzechy. Komentarz ten wygłasza kapłan.
4. Przed „Gloria” – wprowadza w hymn uwielbienia Boga „Chwała na wysokości Bogu”. Może być wygłoszony przez komentatorkę.
5. Do liturgii słowa – może być napisany do każdego czytania z osobna lub może uwzględniać wszystkie czytania danego dnia; wygłaszany jest w celu ukazania głównej myśli zawartej w czytaniach, wyjaśnienia niezrozumiałych zwrotów, nakłonienia do uważnego słuchania. Głosi go komentatorka.
6. Przed „Credo” – zachęca do świadomego wyznawania prawd wiary; zalecany jest szczególnie w okresie Bożego Narodzenia, gdy klęka się na słowa: I za sprawą Ducha Świętego przyjął ciało z Maryi Panny i stał się człowiekiem. Może być wygłoszony przez komentatorkę.
7. Do przygotowania darów ofiarnych – wygłaszany jest w celu wprowadzenia i świadomego uczestnictwa w liturgii ofiary. Może wyjaśnić czynności wykonywane przez kapłana (ofiarowanie darów, obmycie rąk). Może również nawiązać do pieśni śpiewanej podczas ofiarowania. Szczególnie potrzebny jest, gdy ma miejsce procesja z darami – każdy dar należy krótko skomentować.
8. Przed prefacją – wprowadza w treść modlitwy eucharystycznej, nakłania do wyrażenia dziękczynienia podczas prefacji. Może być wygłoszony przez kapłana lub komentatorkę.
9. Przed „Ojcze nasz” – może wprowadzać do liturgii uczty albo do lepszego zrozumienia Modlitwy Pańskiej. Wygłaszany jest przez komentatorkę.
10. Przed znakiem pokoju – stanowi wezwanie do przekazania znaku pokoju, może też wyjaśniać znaczenie tego gestu.
11. Do procesji komunijnej – wyjaśnia znaczenie procesji. Może nawiązać do pieśni podczas procesji komunijnej oraz do pieśni na uwielbienie. Może także zawierać uwagi porządkowe (gdzie będzie rozdawana Komunia święta) – szczególnie przydatny jest, gdy we Mszy uczestniczy duża ilość osób.
12. Przed błogosławieństwem – wyjaśnia znaczenie gestu błogosławieństwa, może zachęcać do świadomego przyjęcia błogosławieństwa.

5. Przygotowanie i wykonanie komentarza liturgicznego

Skuteczność komentarza liturgicznego zależy zarówno od jego przygotowania, jak i od wykonania. Aby komentarz spełnił zamierzony cel należy uwzględnić poniższe uwagi:

Przygotowanie komentarza:

• - wyjaśnienia i wskazówki powinny być uprzednio przygotowane na piśmie i sprawdzone przez kompetentną osobę (kapłana, teologa);
• - winny być poprawne pod względem teologicznym i literackim (sprawdzenie komentarza może być równoznaczne z jego poprawnością);
• - wyjaśnienia i wskazówki zawarte w komentarzu powinny być zwięzłe, przejrzyste, nieliczne, urozmaicone, utrzymane w stylu prostym i religijnym;
• - powinny być zrozumiałe i jasne zarówno dla wykształconych, jak i dla niewykształconych;
• - zachęty powinny być pisane w 1 os. liczby mnogiej;
• - należy unikać wszelkiej nonszalancji, wulgaryzmów, zdrobnień, archaizmów, wyrazów niezrozumiałych;
• - komentarz biblijny nie może być streszczeniem czytań, powinien zaś ukazywać główną ich myśl.

Wykonanie komentarza:

• - wyjaśnienia i zachęty powinny być odczytane odpowiednim tonem głosu, innym od tonu proklamacji stosowanego w czytaniach biblijnych czy od tonu modlitw. Odpowiedni dla odczytania komentarza jest ton informacyjny, wzywający, refleksyjny, bardziej dyskretny; jednak samo odczytanie powinno być głośne i wyraźne, gdyż źle odczytany komentarz jest zakłóceniem Mszy św., nie przynosi żadnego pożytku;
• - komentatorka powinna podawać uwagi i wyjaśnienia w odpowiednich momentach, zwięźle i dyskretnie, tak, aby swoją osobą czy intonacją głosu nie przysłaniać celebransa, nie przerywać jego słów czy też nie zmuszać go do czekania;
• - komentatorka powinna zachować dyskrecję również przez zajęcie miejsca w myśl OWMR 68: „Podczas spełniania swej funkcji komentator stoi w odpowiednim do tego miejscu, mając przed sobą wiernych, ale nie wypada, aby wchodził na ambonę – do czynienia swojej powinności powinna mieć odrębny mikrofon, najlepiej znajdujący się obok prezbiterium lub tuż przed nim”;
• - skuteczność komentarza zależy także od stroju komentatorki, który powinien być skromny i odświętny tak, aby wierni koncentrowali się na treści komentarza a nie na osobie komentatorki;
• - znaczenie ma też kartka, z której czyta się komentarz; najlepiej, gdy włoży się ją między sztywne okładki.