ZNACZENIE OŁTARZA

Czy mógłby istnieć kościół, w którym nie byłoby ołtarza? Pewnie mógłby, ale, po co? Gromadzimy się w naszych świątyniach głównie na Eucharystię, której najistotniejsza część dzieje się na ołtarzu. Można by zaryzykować stwierdzenie, że ołtarz (i tabernakulum) jest sercem kościoła, który został wzniesiony, aby to serce, ten skarb chronić. (Patrząc na gesty w trakcie liturgii widzimy jak ważny jest ołtarz. Na początku każdej Eucharystii jest całowany przez celebransa. W trakcie liturgii posługujący w jego stronę wykonują skłon głowy).

Abp. Antoni Nowowiejski stwierdza, że „kościół bez ołtarza, to ciało bez duszy” oraz „Kościół bez ołtarza nie ma racji istnienia; owszem dla tego tylko zbudowany, aby ołtarz okrywał i osłaniał te tysiące wiernych, co się około niego gromadzą, jako centrum swych wierzeń, swych nadziei, swych miłości”.

Warto zauważyć, że słowo Msza pochodzi od słowa mensa, co uwidocznia związek pomiędzy miejscem sprawowania świętych czynności, a zgromadzeniem, które gromadzi się na tych czynnościach.

ZNACZENIA SŁOWA OŁTARZ

Łacińskie słowo określające ołtarz, czyli altare wywodzi się od słów alta ara oznaczających podniesiony stos lub od słów alta res oznaczających wzniesioną rzecz (oba te tłumaczenia przytaczam za abp Nowowiejskim, który cytuje Durandusa i Calepiniego).

Choć słowo altare ma swoje zakorzenienie w tradycji i pojawia się już w liście św. Pawła do Hebrajczyków, to jednak stosunkowo wcześnie zaczęto używać określenia mensa, tłumaczonego, jako stół. Oba te słowa niosą ze sobą cały bagaż znaczeń i skojarzeń. Altare kojarzy się z męką Chrystusa, tak mensa nasuwa na myśl wieczerzę, ustanowienie Eucharystii, łamanie chleba.

HISTORIA

Najstarsze znane nam ołtarze mają kształt stołu wspartego na kolumienkach bądź centralnym kamieniu. Ołtarze takie miały albo kształt prostokątny albo w kształcie litery C. Jeżeli ołtarz znajdował się w kaplicy cmentarnej lub kościele pełniącym taką funkcję to często umieszczany był nad grobem lub jako drugie rozwiązanie stosowano umieszczanie relikwii w ołtarzu. Jeżeli umieszczano relikwie to wierni mogli je oglądać przez fenestellę (patrz poniżej). Z czasem (ok V w.) Ołtarze zaczęły przybierać formę sarkofagu lub skrzyni, często też takie ołtarze posiadały dekoracyjną oprawę w formie cyborium(patrz poniżej).

Od XI w. możemy obserwować rozbudowanie ołtarza o nastawę (retabulum) (patrz poniżej). Ponieważ sztuka nie znosi nudy pojawiały się coraz to nowe formy i kształty. I tak zaczynając od prostych i nieskomplikowanych nastaw przedstawiających jedną scenę doszliśmy do ołtarzy, które można było zamykać, a których forma jest podziwiana do dziś jak np. ołtarz Wita Stwosza w Krakowie. Od czasów romańskich możemy też mówić o ołtarzach bocznych i ołtarzu głównym. Artyści barokowi dodali coś jeszcze. Postanowili zagospodarować całą ścianę za ołtarzem, nierzadko aż po sufit, tworząc wyjątkowe połączenie architektury, rzemiosła artystycznego i malarstwa, które angażowało również światło słoneczne wpadające do wnętrza świątyni przez barwne witraże. Te zabiegi artystów były z pewnością po części, chociaż podyktowane trwająca kontrreformacją, co oczywiście nie zmienia faktu, że barokowy ołtarz znacznie różni się od tego z wczesnego chrześcijaństwa.

Kolejne epoki wyciszyły te barokowe zapędy, aż do czasów współczesnych, kiedy to po reformie liturgicznej nastąpiło uproszczenie formy ołtarza i oderwanie go od ściany.

POJĘCI

cyborium – dekoracyjna, architektoniczna obudowana ołtarza, grobu świętego, chrzcielnicy, relikwiarza świętego, w kształcie przypominające baldachim. Wykonywana głównie z drewna, bądź kamienia. Używana zwykle w średniowieczu (styl romański lub gotycki).

fenestellae – okienko, które umożliwia „oglądanie” przez wiernych relikwii złożonych w ołtarzu. Pokazują je dwa zdjęcia – jedno z Gubbio, gdzie w katedrze w ołtarzu głównych złożone są doczesne szczątki św. Ubalda, patrona miasta i katedry. Drugi to schemat ołtarza z kościoła św. Aleksandra w Rzymie. Przyznam, że nie pamiętam, żebym spotkała fenestelle w Polsce, ale może takie istnieją?

predella – element (kształtem przypominający ściankę) łączący mensę z nastawą. Zwykle była krótsza niż mensa, zwykle malowana lub ozdobiona płaskorzeźbą.

portatyl – niewielkich rozmiarów ołtarz, wykonamy głównie z metalu lub kości słoniowej, znany od VII wieku. Portatyle używane były zwykle w podróży (pamiętajmy, że czasy były inne, podróż trwała dłużej, a rozmieszczenie miejsc kultu było rzadsze). Portatyle przyjmowały najróżniejsze formy i posiadały niekiedy niezwykle wyszukaną dekoracje.

Obecnie, jeżeli Eucharystia sprawowana jest poza miejscem poświęconym można ją sprawować na stole przykrytym białym obrusem i korporałem (OWMR 297). Stąd też portatyle nie są obecnie używane.

retabulum – element, który pojawił się od XI w., Inaczej nazywana nastawą ołtarzową, czyli ta część, która znajduje na tylnej części mensy lub za nią i ukazująca w różnej formie (malarstwo, rzeźba) sceny z Pisma Świętego lub hagiografii (żywotów świętych). W różnych epokach retabulum przyjmowały różne formy i kształty.

Te pochodzące z baroku mogły zajmować całą ścianę prezbiterium, stanowiąc czasem teatralną scenografię dla akcji liturgicznej. Te gotyckie, które nazywamy szafiastymi gdyż przypominały szafę, którą można było otwierać i zamykać (z obu stron przedstawione były sceny biblijne lub apokryficzne). Najbardziej znanym gotyckim retabulum jest chyba ołtarz Wita Stwosza w kościele Mariackim w Krakowie (a może widzieliście inne, zwiedzając np. działy sztuki sakralnej w muzeach lub widzieliście w waszych parafiach?).

OŁTARZ PAPIESKI

Będąc w Rzymie (choć nie tylko) można się spotkać z określeniem „ołtarz papieski” i nie chodzi tu o ołtarze, które są wznoszone podczas papieskich wizyt w różnych krajach i które wykorzystywane są podczas Mszy polowych. Czym są, więc ołtarze papieskie?

Ołtarze papieskie znajdują się w rzymskich bazylikach patriarchalnych, czyli św. Piotra na Watykanie, św. Pawła za Murami, św. Jana na Lateranie, Matki Bożej Większej oraz św. Wawrzyńca za Murami. Są to główne ołtarze tych bazylik i tylko Ojcu Świętemu wolno odprawić Mszę przy tych ołtarzach.

Jest to bardzo stara tradycja, zgodnie, z którą biskupowi rezerwowano w kościele główny ołtarz w bliskości, którego znajdowała się również katedra biskupa, (czyli jego tron). Miało to na celu podkreślenie, że wierni diecezji są złączeni z jednym pasterzem i gromadzą się przy jednym ołtarzu.

Wyłączne korzystanie przez papieża z ołtarzy papieskich zatwierdził papież Benedykt XIV, natomiast papież Paweł VI listem LIST "MOTU PROPRIO" PECULIARE IUS zezwolił na oprawianie Mszy przy głównych ołtarzach tych bazylik wyznaczonym hierarchom lub innym, którzy otrzymają takie zezwolenie. Złagodzenie wcześniej obowiązujących przepisów zostało podyktowane troską o wiernych, którzy licznie przybywają do Rzymu, tak, aby mogli uczestniczyć w Eucharystii gromadząc się wokół ołtarza widocznego i centralnego.

PRZEPISY LITURGICZNE

Wytyczne odnośnie ołtarza znajdziemy w OWMR w rozdziale poświęconym urządzeniu prezbiterium, w punktach od 296 do 308.

Do najważniejszych zaleceń należałoby zaliczyć następujące:

  • ołtarz powinien być stały, jasno i trwale wskazujący na Chrystusa
  • oddalony od ściany, aby można było celebrować twarzą do ludu
  • powinien być poświęcony
  • mensa ołtarza powinna być z kamienia naturalnego (za zgodą KE można użyć materiału innego)
  • w nowych kościołach powinien być jeden ołtarz
  • ołtarz powinien być przykry przynajmniej jednym białym obrusem

Wszystkie te przepisy mają ukazać ołtarz, jako najważniejsze miejsce w świątyni, wokół, którego gromadzimy się przychodząc na celebrację Eucharystii. Przepisy jasno wskazują, co może stać na ołtarzu czy wokół niego, tak, aby wszystkie te elementy nie przesłaniały istoty ołtarza, ani nie dominowały nad nim.

Chciałabym na koniec przywołać Romano Guardiniego i z jego spostrzeżeniami zostawić czytających ten tekst. „Według niego ołtarz, pierwotny symbol religijny, jest przede wszystkim progiem, granicą pomiędzy przestrzenią ludzką, ludzkim światem, a przestrzenią boską, pomiędzy miejscem dostępnym a niedostępnym. Wierzący widzi w nim „nieprzekraczalną granicę”, która jest zaproszeniem do pewnego wyjątkowego przejścia, jakim jest fakt, że Bóg „zwraca się ku nam i do nas zstępuje”; dynamizm zstępowania i wstępowania wpisany w owo przejście nie jest ruchem bezskutecznym, gdyż dzięki niemu ołtarz staje się „progiem za którym człowiek osiąga boską ekstazę”, jest ona ponadto „stołem, do którego zaprasza nas Ojciec niebieski”” (cytat za Nowy Leksykon Sztuki Chrześcijańskiej, Kielce 2013, s. 642)

 

Mam świadomość, że ten artykuł nie wyczerpuje tematu ołtarza w żadnych wymiarze, ani pod kątem sztuki, historii czy symboliki i znaczenia. Mam jednak nadzieję, że porządkuje pewne pojęcia, wnosi coś nowego i stanowi zachętę do samodzielnego poszerzenia tematu.

paulina kucaba

Krypta w kosciele San Gregorio Spoleto Cyborium kościoła San Prospero w Perugi
 fenestella confessionis  Krypta w kosciele San Gregorio Spoleto  Cyborium kościoła San Prospero w Perugi
 ołtarz w katedrze w Gubbio  Ołtarz Wita Stwosza w Krakowie Ołtarz Wita Stwosza w Krakowie
 ołtarz w katedrze w Gubbio  Ołtarz Wita Stwosza w Krakowie  Ołtarz Wita Stwosza w Krakowie
s. Miniato al Monte - krypta Kościół Karola Boromeusza w Wiedniu Kościół Jezuitów w Wiedniu
s. Miniato al Monte - krypta Kościół Karola Boromeusza w Wiedniu Kościół Jezuitów w Wiedniu
  Krypta w kościele San Ponziano Spoleto  
  Krypta w kościele San Ponziano Spoleto  

 


ILUSTRACJE

zdjęcie cyborium http://www.leonexiii.org/moschini_sanprospero.html

zdjęcie ołtarza Wita Stwosza (otwartego) z Wikipedii

Zdjęcie ołtarza Wita Stwosza (zamkniętego) http://pasimitam.pl/oltarz-wita-stwosza/

pozostałe zdjęcia z archiwum autorki

 

BIBLIOGRAFIA

Ogólne Wprowadzenie do Mszału Rzymskiego, Poznań 2006

Nowowiejski Antoni, Wykład Liturgii Kościoła Katolickiego, Warszawa 1893

Nowy Leksykon Sztuki Chrześcijańskiej, Kielce 2013

Słownik terminologiczny sztuk pięknych, Warszawa 2003